'Duurzaamheid', wat is het?

We staan voor grote uitdagingen. Lukt het ons om klimaatontwrichting tegen te gaan, of ons tenminste aan te passen aan heftige neerslag en meer droogte en hitte? Kunnen we onze economie reorganiseren zodat we zuinig omgaan met grondstoffen en milieuvervuiling beperken? En kunnen we de achteruitgang in biodiversiteit stoppen? Complexe opgaven, en het toverwoord ‘duurzaamheid’ wordt veelvuldig gebruikt. Wellicht ook door jou. Om tot krachtige interactie en begrip van de opgave te komen helpt een verduidelijking van het begrip duurzaamheid. Wat bedoelen we er eigenlijk mee en hoe is het begrip door de jaren heen van inhoud veranderd?

Fase 1: Grenzen aan de groei

Begin jaren ’70 publiceerde de Club van Rome het onderzoek ‘Grenzen aan de groei’. Op 31 augustus 1971 kopte de NRC naar aanleiding van (het uitlekken van) dit rapport met:

“RAMP BEDREIGT WERELD

Als alles en iedereen doorgaan op de manier waarop dat nu gebeurt, dan komt er binnen enkele tientallen jaren een geweldige catastrofe. De enige vraag daaromtrent is of de catastrofe wordt veroorzaakt door honger, door uitputting van essentiële grondstoffen of door de vervuiling van de aarde. Er zijn – nu! – ingrijpende maatregelen nodig om dat onheil te voorkomen.”

Hiermee was de aandacht voor de milieugevolgen van economische ontwikkeling scherp op de kaart gezet. Het begrip ‘duurzaamheid’ moest echter nog geïntroduceerd worden.

Fase 2: Duurzame ontwikkeling

In 1987 publiceert de VN het invloedrijke Brundtland- rapport, waarin Duurzame Ontwikkeling wordt gedefinieerd:

Een duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheid in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien.

Hiermee was een ambitie geschapen, die -gelet op de bevindingen in Grenzen aan de groei- direct een enorme uitdaging impliceerde. Een nog dramatischer publicatie van de Club van Rome (De grenzen voorbij, 1991) bevestigde de eerdere bevindingen en maakte duidelijk dat op diverse terreinen de grenzen al gepasseerd waren (en herstelmaatregelen nodig zijn). Dit is een gevoelige boodschap, want de gehechtheid aan economische ontwikkeling en groei blijkt groot.

Lang geleden heeft iemand mij Duurzame Ontwikkeling als volgt uitgelegd: onvermijdelijk zal een balans ontstaan in het gebruik van natuurlijke hulpbronnen, de aarde overleeft het wel. Duurzame ontwikkeling gaat erom dat die transitie zonder oorlog en bloedvergieten kan plaatsvinden.

Fase 3: People-planet-profit (PPP)

Als hulpmiddel bij het realiseren van duurzame ontwikkeling is een onderscheid gemaakt in sociale ecologisch en, economische aspecten (ofwel: People, planet, profit). Er werden indicatoren benoemd voor elk van deze dimensies, met ondergrenzen (‘triple bottom line’). Een duurzame ontwikkeling vindt plaats als die ondergrenzen in elk geval behaald worden. Dat heeft wel aanleiding geven voor beleidsimpulsen, bijvoorbeeld op Europees niveau in de vorm van Natura 2000, Kaderrichtlijn water, en ook nationaal zoals actieprogramma luchtkwaliteit, bodemsanering.

Maar, hoe stel je de ondergrenzen vast? Neem biodiversiteit: alle indicatoren staan al jaren op rood: de ondergrens wordt niet behaald. De Europese richtlijnen kennen meestal ruime of vrijblijvende termijnen. Bovendien zijn er ook ondergrenzen op het vlak van ‘profit’. Kortom, wat begon als alarmerende berichtgeving over ecologische grenzen is omgevormd tot een gelijkwaardige afweging van ecologische, economische en sociale aspecten.

Fase 4: Duurzaamheid als integrale afweging

Gezien de moeilijkheid van ondergrenzen vast te stellen, of beter gezegd, de weerstand om de maatregelen te treffen waarmee de ondergrenzen ook behaald konden worden, wordt het PPP-model steeds meer een afwegingsmodel. Dit betekent dat bij beleidsvorming de nadruk ligt op een afweging van factoren uit de drie dimensies, en minder op scherpte in het realiseren van ondergrenzen. De scherpte van indicatoren en ondergrenzen wordt ondergebracht in aparte monitors en losgekoppeld van de echte besluiten. Duurzaamheid betekent nu niet veel meer dan ‘integraal-afwegingsproces’. Het containergehalte neemt toe.

Fase 5: Revival door klimaatverandering en energietransitie

Parallel aan de opkomst van duurzame ontwikkeling ontstond aandacht voor klimaatverandering. In 1990 publiceerde het International Panel on Climate Change (IPCC) haar eerste (voorzichtige) rapport. Een reeks VN-conferenties en rapporten volgt. Aan het begin van het nieuwe millenium wordt klimaatverandering overtuigend gemeten (lees hier een overzicht van het KNMI over het klimaatonderzoek: https://www.knmi.nl/producten-en-diensten/verhalen/Klimaatwetenschap-Hoe-het-begon).

Anno 2019 gaat het niet langer om klimaatverandering zelf te voorkomen, maar om de mogelijk dramatische gevolgen beperkt te houden door enerzijds mitigatie/energietransitie en anderzijds adaptatie (maatregelen om met wateroverlast, droogte en hitte om te gaan). ‘Duurzaam’ keert terug in uitdrukkingen als ‘verduurzaming van de gebouwde omgeving’. De focus is dan echt op realiseren energietransitie en klimaatadaptatie-maatregelen. Ook de inzet voor circulaire economie wordt uitgedrukt in CO2-equivalenten.

Hoe nu verder?

Deze geschiedenis van het begrip ‘duurzaamheid’ illustreert hoe betekenis van woorden kan veranderen met maatschappelijke en fysieke omstandigheden. Om elkaar te begrijpen is openheid altijd nodig. Openheid in de zin van dat je er niet van uit gaat dat iedereen hetzelfde bedoeld met een woord, openheid om te horen wat iemand eigenlijk zegt achter het gebruikte woord (mogelijk iets anders wat dat woord voor jou betekent).

Ik denk dat de komende jaren het woord duurzaam en verduurzaming veel gebruikt zal worden in relatie tot klimaatverandering. In de eerste plaats zal het dan gaan om energietransitie, maar soms zal het ook verwijzen naar alles wat klimaatontwrichting tegengaat, dus ook klimaatadaptatie, circulaire economie en biodiversiteit. Het procesmatige in beeld brengen en afwegen van alle mogelijke consequenties van voorstellen en besluiten zouden we gewoon ’integrale afweging’ kunnen noemen, zodat duurzaamheid en duurzame ontwikkeling weer gerelateerd kunnen worden aan de grenzen die nodig zijn om toekomstige generaties in hun behoeften te laten voorzien. Zodra duurzaamheid weer een bredere betekenis krijgt dan alleen in relatie tot klimaatontwrichting, dan is dat goed nieuws. Dat betekent waarschijnlijk dat er voortgang geboekt wordt!

Meer lezen?

Vide Advies heeft de VNG, het IPO en de UvW geholpen om een aanbod te doen voor de kabinetsformatie onder de noemer 'Naar een duurzaam Nederland'. Ben je geïnteresseerd hoe dat is opgezet, lees dan hier verder. 

Wil je meer weten over strategievorming en aanpak van inhoudelijke duurzaamheidsthema's, lees dan hier verder.

Benieuwd naar andere columns en artikelen, lees dan hier verder.

Reacties?

Heeft u vragen of aanvullende gedachten naar aanleiding van deze publicaties, of wilt u in gesprek over de effectieve aanpak van uw opgave, reageer dan hier.