Vier uitdagingen bij het maken van een omgevingsvisie

Vanaf 2022 zijn alle overheden verplicht om een omgevingsvisie te maken. Dat wil zeggen een strategie te hebben voor hoe alle maatschappelijke opgaven met ruimtelijk-fysieke aspecten in samenhang gerealiseerd kunnen worden. Verschillende overheden hebben nu al een omgevingsvisie of zijn begonnen er een te maken. Bij het maken staan organisaties voor 4 unieke uitdagingen.

4 uitdagingen

Vier belangrijke uitdagingen van omgevingsvisies zijn:

1. Wat is de samenhangende visie op urgente, maar deels onderling concurrerende opgaven, zoals voldoende woningen, energietransitie, biodiversiteit, werkgelegenheid, mobiliteit, gezondheid, sociale samenhang?
2. Hoe is integrale samenwerking van verschillende gespecialiseerde disciplines te organiseren?
3. Hoe kunnen inwoners en belanghebbenden goed worden betrokken bij het maken van een relatief abstract, maar wel bepalend beleidsdocument?
4. Hoe kunnen bestuurders (met een relatief korte termijn mandaat) sturing geven aan een product dat vanuit een lange termijnperspectief moet worden opgesteld?

Hieronder geef ik op basis van mijn ervaring met omgevingsvisies op nationaal, provinciaal en gemeentelijk niveau.

Uitdaging 1: Visie op urgente, deels concurrerende opgaven

Alle opgaven zijn belangrijk. Soms zijn innovatieve en multifunctionele oplossingen mogelijk, zoals zonnepanelen op daken of een parkeergarage in een duin. Goed ontwerp kan ook helpen, zodat bijvoorbeeld klimaatadaptatie-maatregelen geïntegreerd worden in bebouwing of stedelijk groen. Creativiteit en innovatie verdienen zeker een plek in een omgevingsvisie, maar… op sommige punten zullen duidelijke keuzes nodig zijn. Landbouwgrond blijft ofwel landbouwgrond, ofwel wordt bebouwd, ofwel wordt natuur. Rond bijvoorbeeld industrie en (spoor-)wegen gelden afstandsmarges omwille van gezondheid en veiligheid en ook ondergrondse (buis-)leidingen beperken wat bovengronds plaats kan vinden. Kortom, innovatieve en multifunctionele oplossingen zijn goed, maar maak keuzes die gemaakt moeten worden expliciet. De kunst is om een visie te formuleren die keuzes begrijpelijk maakt binnen ‘het grote verhaal’.

Uitdaging 2: Integrale samenwerking organiseren

Een groot voordeel van een omgevingsvisie is dat er niet langer voor elk beleidsthema een afzonderlijke visie wordt opgesteld. Het risico op tegenstrijdigheden is dus kleiner, mits … verschillende disciplines constructief samenwerken. Vanwege gespecialiseerde kennis, met eigen jargon, eigen gewoontes en (deels) eigen wettelijke kaders is dit niet altijd eenvoudig. Zeker aangezien in de omgevingsvisie niet alleen ruimtelijk-economische samenhang aan bod komt, maar ook effecten van de fysieke omgeving op sociale doelen, zoals eenzaamheid, gezondheid, (recreatieve) voorzieningen en ontmoetingsplekken.

Spil in deze samenwerking kan een kernteam zijn van medewerkers met zowel voldoende gespecialiseerde kennis als een voldoende brede blik of interesse in andere vakgebieden. Uiteindelijk zal de omgevingsvisie voor een grote groep medewerkers een belangrijk document zijn. Betrek daarom ook collega’s buiten het kernteam bijvoorbeeld door deelonderwerpen in gemengde projectteams te laten uitwerken, informatiebijeenkomsten te organiseren en regelmatig van gedachten te wisselen in afdelings- en teamoverleggen.

Uitdaging 3: Mensen betrekken bij een abstract, maar bepalend document

Een omgevingsvisie vaststellen betekent niet dat volgende week een stuk grond bouwrijp gemaakt gaat worden, een windmolen wordt geplaatst of de aanleg van een fietspad start. Een omgevingsvisie is relatief abstract, maar legt wel belangrijke keuzes vast, die later in concrete projecten worden uitgewerkt. Belanghebbenden hebben soms pas bij die concrete uitwerking in de gaten dat er iets gaat gebeuren, terwijl het dan al veel eerder in een omgevingsvisie is bepaald. Op dit moment bijvoorbeeld worden veel initiatieven beperkt door regelgeving ten aanzien van stikstof. Dit is echter het logische gevolg van keuzes die lang geleden zijn gemaakt op een veel hoger abstractieniveau dan de concrete projecten die nu stilliggen. Juist vanwege het abstracte karakter is een zorgvuldig proces om inwoners en belanghebbenden te betrekken belangrijk, ook als er keuzes gemaakt moeten worden waar niet iedereen het mee eens zal zijn. Bijvoorbeeld, vanuit het lange termijnperspectief van een omgevingsvisie is stikstof een urgente bedreiging voor biodiversiteit. In een omgevingsvisie kan dit vraagstuk daarom niet genegeerd worden. Door belanghebbenden wel te betrekken, kunnen zij beter begrijpen en accepteren dat het beperken van de stikstofuitstoot noodzakelijk is.

 levert wel op dat belanghebbenden keuzes beter kunnen begrijpen en kunnen accepteren. Ook dat is een vorm van draagvlak. Mensen kunnen zich dan tenminste tijdig voorbereiden. In het geval van stikstof lijkt dit te hebben ontbroken. Kortom, bespreek inzichten vanuit het lange termijnperspectief vroegtijdig met belanghebbenden en laat inwoners mede richting geven aan keuzes in hun leefomgeving.

Uitdaging 4: Lange termijnperspectief en focus van de politiek

Ingrepen in de fysieke omgeving blijven decennia of langer in stand. Daarom is het belangrijk om omgevingsvisie vanuit lange termijnperspectief op te stellen. Politici hebben het vizier meestal gericht op resultaten op de wat kortere termijn. Dat dit spanning op kan leveren, blijkt bijvoorbeeld uit het actuele stikstofvraagstuk. Het is daarom belangrijk om kennis over actuele ontwikkelingen en trends goed over te brengen aan politici. Dit kun je bijvoorbeeld doen door niet alleen een coördinerend bestuurder, maar ook andere portefeuillehouders regelmatig te spreken, een klankbordgroep van volksvertegenwoordigers te vormen en volksvertegenwoordigers te betrekken bij gesprekken met inwoners en maatschappelijke organisaties.

Op basis van demografische gegevens kunnen veel trends tamelijk betrouwbaar in beeld gebracht worden. Ten aanzien van onzekere factoren, zoals technologische innovatie of geopolitieke verhoudingen, kan met scenario’s worden gewerkt. Keuzes kunnen dan gemaakt worden die robuust zijn voor een bandbreedte aan scenario’s. In het gesprek met politici is het cruciaal om als ambtenaar een stevige positie in te nemen. De politici maken politieke keuzes, maar dat doen zij op basis van onderbouwde kennis over trends en ontwikkelingen die ambtenaren hen voorleggen zonder politici naar de mond te praten.  

Maatwerk altijd nodig

Uiteraard is er veel meer over omgevingsvisies te zeggen. Bovendien vraagt elke situatie om maatwerk. De ene gemeente heeft inwoners al zo vaak laten meepraten dat het wellicht verstandig is nu eerst als gemeente een concept-visie te maken, een andere gemeente heeft de input van inwoners nog niet en kiest ervoor de omgevingsvisie in co-creatie te maken. Er is geen standaard-recept, maar de 4 hierboven genoemde uitdagingen zijn er altijd. Een onderbouwde, samenhangende visie, betrokkenheid in de organisatie en in de samenleving en een stevig ambtelijk-bestuurlijk samenspel zijn altijd de basis voor een effectieve omgevingsvisie.

Vragen of behoefte aan advies

Wil jij sparren over hoe jij de totstandkoming van jouw omgevingsvisie (of een ander strategisch beleidstraject) vorm kunt geven, neem dan contact met ons op.

Het maken van een Omgevingsvisie is een kunst op zich, zoals ik beschrijf in de column 'Hoe word ik een beleidskunstenaar'.